Junio se cubrió de una manta rojiza en lo alto del cielo anunciando el Hatun Puncha o solsticio, el día espiritual astronómico más grande del año celebrado por los pueblos kichwas en la Sierra ecuatoriana. Vivir este mes es como prepararse un ciclo para subir hacia el pico de una montaña. Para avanzar a la cúspide hay que pasar por los chaquiñanes en zigzag, recorrer los hilos del tiempo, meterse en las quebradas, subir, bajar, estar, retomar, tocar el fondo, volver, ir hacia lo escondido, observar tus cargas, ofrendar lo vivido al espíritu del agua y agradecer por el nuevo ciclo. Junio es un tiempo masculino de tránsito, transición, descarga y recarga que abre el portal de lo nuevo. Es el espacio para encontrar una pausa, un viaje arremolinado a nivel interno para remover las heridas, memorias, cargas, traumas.

Para caminar hacia esa montaña, se preparan manos y cuerpo. Se observa por dónde se ha pisado y cómo se ha pisado. La noche cerca al solsticio se pausa para reconocer lo que se habita, ubicarlos, nombrarlos al tiempo que también se recoge un manojo de ortiga, ruda, romero y flores del campo para llevarlos al ojo de agua cerca de casa. Al caminar con los tuyos esperas guiarte con la luz de la luna, pero no estaba; era una noche pincelada con copos de neblina. Quizá la luna se escondía, como el dolor en el pecho guardando los nombres de ellas, las warmis asesinadas a inicios del mes en Imbabura. Fueron dos femicidios en menos de 24 horas en Ibarra y Cotacachi. Ellas, descuartizadas y estranguladas, son ríos partidos en pedazos por la crueldad y etcéteras de esta realidad que nombra mi mente. Me carcome el alma, enfría, paraliza. Aun así, junio me lleva al camino hacia Tawri Pukyu, el ojito de agua que observa, llora todo el tiempo, purifica, sana mientras dialoga. Cristales de agua viva, sonidos arrulladores saliendo de debajo de la tierra reúnen plantas y piedras preciosas a su alrededor, las alisan, suavizan. El ojo de agua nos recibe con todo lo que llevamos.

El primer manojo de flores es para ella, minkachiway yakukulla, yupaychashpa yakukulla kimichiwaylla, kikin rikupay kay kipita, kikin apapay tukuy mapata kay punchalla yakuwan, gratitud a los seres del agua, yaku sami, yaku aya, seres femeninos, masculinos y sagrados reciban y purifiquen el llanto, los gritos, el dolor en el pecho de las que partieron antes de tiempo en este junio y de todas y todos quienes parten a cada minuto, de todos y todas quienes dolemos su partida. Las nuestras se van, en femicidios, en muertes lentas por el olvido. La luna llora, se esconde entre la neblina; el ojo de agua llora, purifica cada poro de la piel y del alma. Recubre su agua en mi pecho, mis manos, mis hombros, mi garganta; recubre su agua en el tiempo masculino, sus portales, chaquiñanes, bordes y rincones. Estar en esta pausa es un alimento necesario para despedir a la muerte del ciclo que fue, para recibir y retomar lo que viene mientras sanas en este camino hacia la cúspide dibujada por tus hechos. Que el espejo de la vida nos conceda mayor conciencia, afecto, empatía. Que el armay tuta/baño de purificación sea un reposo. Que cada pisada y baile en el Inti Raymi sea en conjunto la espiritualidad milenaria de los pueblos andinos de este tiempo y del futuro. (O)

Versión en kichwa:

Runakunapa willka kawsay

Junio killami pukapampa kan hawapachata rikukpika chaymi ña Hatun Puncha chayamuhun nishpa willahun. Kay punchami ñukanchik runakunaka ashtawan hatun hatun puncha nishpa kushihuywan chaskinchik. Kay killapi kawsahushhpaka hawa urkuman purihuk layami karin. Chay hawakaman chayankapakka chakiñankunata kayman chayman kinkushpa purina, pachakunapa puchihashka kururutapash paskachishpa katina, wayku ukuman yaykuna, witsikana, chaypi kana, kutin katina, ukukaman chayashpa ima tiyashkata takarishpa, ima pakalla kashkawan rimashpa, kipi aparishkata rikushpa, ima kawsashkata yaku ayaman minkana payta kay mushuk pachamanta yupaychana. Kay killami kari samaypa killa kan, paypa ushaymi kayman chayman purihukpi runakunapash paywan puri ushanchik tukuy mana ministishkata shitay ushanchik kutin mushuk aya samikunawan kallkari ushanchik kay mushuk pachapi. Shina rurashpaka shayarishpa samahuy layami kan, chaypi tukuy imalla nanarishkatapash uku aychapi rikushpa chay chapurishkata surkuna rikurin.

Shina urkumanshna rinkapak yashpa shinahushpaka makitapash aychatapash yaypi churana kanchik. Maytalla purishkata washaman rikuna, imashalla purishkatapash rikuna. Chay armay tutapaka ñukanchik aychapi imalla nanari tiyashkata rikurina shinallatak tsinita, rudata, romerota, wakin pampa sisakunantin tantachishpa pukyu yakukuman rina. Kikin aylluwan pakta purishpa rihushpaka, killa mamapa achiklla kawsayta shuyahurkani pay ñawpashpa kumpachun yashpa shinapash mana rikurirkachu puyuwanllami killparishka tuta karka. Killa mamapash pakahushka kashka imasha kay shunku nanayta pakahun shina, kay shunkumi ishkay warmikunata wañuchishkakpi nanarishka karka. Imaburapimi ishkay warmikunata kay killapi wañuchishka, shuktaka Ibarrapi fitishpa shitashka chayshuktaka Cotacachipi sipishpa wañuchishka. Shinami ishkay kury yaku purihukkunata fitishpa shayachishka laya kan, kay pachamanta millay awkakunami kawsashpa shina llakichihun. Chiriyarikta, manllarikta kay samayta nananmi. Shinami Tawri pukyuman chayashpa, pay rikuriyakpi, paypa wiki wakaywan hampiwarka kutinpash kutinpash paywan rimakpi hampirka. Punchapampa yakukulla, huyaylla takiku allpa ukumanta yaku llukshimushpaka wakahun, tukuy yurakukuna muyuntin wiñarishpa rumikunapash huyaylla llampulla tukushka tiyanahun. Pay pukyu yakukumi chaskirka tukuy kipiwan kashkata.

Kallari makihunta sisataka paymanmi karana, minkachiway yakukulla, yupaychashpa yakukulla kimichiwaylla, kikin rikupay kay kipita, kikin apapay tukuy mapata kay punchalla yakuwan, yupaychanimi yakupa samaykunata, yaku sami, yaku aya, kari samay kashpa, warmi samay kashpa, willka samay kashpa kay llakita, kaparita, nanayta hampipay, mayhan puntapi sakishpa rishkakpi nanaymanta, mayhan kay killapi wañuytukushkamanta, mayhan kay allpapi nanarishpa wakashkakunamanta. Ñukanchik ayllu wañushpa rinmi, warmikunata wañuchikpipash rinmi, ñukanchik kunkaywanpash allimanta wañuchinchikmi. Killa mamaka wakahunmi, puyuwan killparishka wakahun, pukyu yakupash wakahun payka samayachinkapak wawahun, kay aychakaraman yaykushpa, samaykaman chayashpa hampihun. Paypa yakuwan kay shunkuta, kay makita, rikrahawata, kunkata killpamuhun, paypa yaku kay karikunapa pachata killpamuchun, paypa punkuta, ñankunata, saywakunata, huchukunata hampichun. Kashna samayarinapash hampita mikuhuy shinami kan, chashna kay wañuy pachatapash pagui nishpa kutin mushukyarishpa shamuk punchakunata chaskinkapak, shinaman kawsashpami kikin ruraywanka hawa urkuman rihuk laya purinahunchik. Kay mishki yakuku alli yuyayta karachun, kushilla kawsayta, pakta kawsayta. Kay armay tuta shunkuta kasiyachishpa kachun, shinaman tushushpa ñukanchik runakunapa punta kawsayta tarpushpa, kunanpash hipamanpash katishun. (O)